جشن تیرگان – جشن آب پاشان
استاد جواد پارسای
تیرگان یکی از آیین‌های کهن ایران باستان و روز پاسداشت «تشتر» فرشتۀ آب، یکی از برترین فرشتگان است که از سوی پیروان کیش زردشت در مناطق زرتشتی نشین استان یزد گرامی داشته می شود. در تقویم ایران باستان هر ماه ۳۰ روز بود، زرتشتیان همچنان آیین
های خود را بر اساس این گاهنامه برگزار می کنند، هر یک از روزهای ماه با عنوان مشخصی نامگذاری شده که نام ۱۲ روز از ماه با نام ماه های سال مشابه است. این روز را بیاد قهرمان استوره ای ایران، آرش کمانگیر نیز گرامی میداریم.
جشن تیرگان
آیین های ماهانه در تقویم کهن زرتشتی زمانی برگزار می شود که نام روز و ماه با یکدیگر یکی باشد؛ روز سیزدهم هر ماه به عنوان تیر نامگذاری شده است و آیین تیرگان در روز تیر (سیزدهم) از ماه تیر مطابق با گاهشماری ایرانی برگزار می شود. جشن تیرگان گرامیداشت فداکاری آرش کمانگیر است. آرش (در اوستا اِرِخْشَه) نام کماندارِ سپاه ایران در زمان منوچهر شاه بود.واژه انگلیسی Archer به معنی «کماندار» از نام آرش گرفته شده و اوستا او را با لقب « شیوا تیر» نامیده است.
داستان آرش کمانگیر
در خصوص داستان آرش نقل شده است: در زمان پادشاهی منوچهر پیشدادی، در جنگی با توران، افراسیاب سپاهیان ایران را در مازندران محاصره می کند. سرانجام منوچهر پیشنهاد آشتی می دهد و تورانیان پیشنهاد آشتی را می پذیرند و قرار بر این می گذارند که کماندار ایرانی برفراز البرزکوه تیری بیاندازد که تیر به هر کجا نشست آنجا مرز ایران و توران باشد، آرش از پهلوانان ایران داوطلب این کار می‌شود.
به فراز دماوند می رود و تیر را پرتاب می کند؛ تیر از صبح تا غروب حرکت کرده و در کنار رود جیحون یا آمودریا بر درخت گردویی فرود می آید و آنجا مرز ایران و توران می شود. پس از این تیراندازی آرش از خستگی می میرد، آرش هستی خود را بر پای تیر می ریزد.پیکرش پاره پاره شده و در خاک ایران پخش می شود. می‌گویند او جانش در تیر دمیده است.
بنابر برخی نوشتار‌ها، اسفندارمذ تیر و کمانی را به آرش داده بود و گفته بود که این تیر خیلی دور می رود ولی هرکسی که از آن استفاده کند، خواهد مرد. با این وجود آرش برای فداکاری حاضر شد که از آن تیر و کمان استفاده کند. بسیاری، آرش را از نمونه های بی همتا در استوره های جهان دانسته اند؛ وی نماد جانفشانی در راه میهن است.
تیر در استوره های کهن آریایی
«تیر» یا «تیشتر» ستاره باران زا است و «اپوش» دیو خشکسالی است. جشن «تیرگان» روز پیروزی تیشتر بر اپوش است. برای گرامیداشت جاری شدن آب ها بر روی زمین، تیرگان را جشن «آبریزان» هم می گویند. در اسطوره های کهن آریایی تیر یا «تیشتر»، ایزد بارانزا است و نماد آن ابر سپید است. تشتر در باور نیاکانمان پیوسته با دیو خشکسالی که «اپوش» نام دارد و نماد آن ابر سیاه است، در نبرد است.
در «تیر یشت» اوستا آمده که تیشتر با اپوش سه بار می جنگد و ۲ بار نخست شکست می خورد و زمین را خشکسالی فرامی گیرد. مردم برای پیروزی او نیایش می کنند، تیشتر بر اپوش پیروز می شود و آبها بر زمین جاری می شوند و زندگانی دوباره براه میافتد .۱۵۰ هزار اقلیت زرتشتی در جهان زندگی می کنند که ۳۰ هزار نفر آنان در ایران و حدود ۶ هزار نفر هم در شهرهای یزد، تفت و اردکان در استان یزد سکونت دارند. زیارتگاه مهم چک چک و پیر هریشت زرتشتیان در اردکان یزد واقع شده و هر سال زرتشتیان سراسر جهان در این مکان ها حضور پیدا کرده و به بزرگداشت آیین هایشان می پردازند. آتشکده و دخمه، ۲ مکان مهم زرتشتیان استان یزد است که در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است.
برگرفته از: سیمرغ
تیرگان: رقص و هلهله مردمان یک سرزمین خشک برای باران زایی
بی‌گمان تیرگان را باید جشنی برای باران و باران‌زایی دانست. از آنجا که ایران، سرزمینی خشک و کم‌آب بوده و مردمش نیز بیشتر کشاورزی می‌کردند، همواره دست به آسمان داشته ونگاه‌شان بر زمین بوده است.
تیرگان، جشنی برای باران
ایرانیان درگذر روزگاران، بخوبی دریافتند که آب را چگونه هدر ندهند. کندن کاریز، ساختن سد، آب‌انبار و برپایی جشن‌هایی هم‌چون خردادگان، آبانگان و تیرگان در بزرگداشت آب، بخشی از تلاش ایرانیان در پاسداری از آب بوده است. در همین راستا بسیاری از آیین‌های باران‌خواهی، برگرفته از جشن تیرگان مانند «هلهله کوسه»، «کلَل کوسه»، «چمچمه گلین=چمچه خاتون در آذربایجان»، «عروسی قنات» و «عروسی باران» در سراسر کشور برگزار می‌شده است. ستاره تیر در ادبیات پارسی با نام‌هایی چون «شباهنگ»، «ورآهنگ»، «ستاره خنگ» و «ستاره سحری» شناخته شده که نشانه آن گل بنفشه بوده است.
تیرگان و آرش کمانگیر
یکی دیگر از چرایی‌های پیدایش تیرگان را باید در استورۀ «آرش کمانگیر» جست‌وجو کرد.آنجا که منوچهر پیشدادی پادشاه ایران از سپاهیان افراسیاب تورانی شکست‌خورده، داوری میان دو کشور و گستردگی مرزهای آن دو، به پرتاب تیری سپرده می‌شود. آرش کمانگیر که به او «شیواتیر» نیز می‌گویند به‌پا می‌خیزد و برای پرتاب تیر آماده می‌شود. او به‌درستی می‌داند پهناوری کشورش، کین‌خواهی خون همرزمانش و سربلندی هم‌میهنانش، بستگی با قدرت بازوان او در پرتاب این تیر دارد. آرش در «تیر روز»، به ستیغ کوه دماوند می‌رود و فریاد می‌زند:
منم آرش،
سپاهی مردی آزاده،
به تنها، تیر ترکش آزمون تلختان را. اینک آماده.
بگفته ابوریحان بیرونی در آثار الباقیه و ابوسعید گردیزی در تاریخ گردیزی، آرش برهنه می‌شود، همه توانش را در چله کمان می‌نهد و تیر را رها می‌کند. آرش جان می‌دهد اما تیر او بر درخت گردویی در آن‌سوی آمودریا فرود می‌آید تا مرزهای ایران فراخ‌تر شود، جنگ پایان میپذیرد و مردم شادمان میشوند. از این‌پس آرش نماد جانفشانی و جانبازی در راه میهن ایران می‌شود.
آرش کمانگیر
تیرگان در ایران باستان
در ایران باستان این جشن در روز دهم از سیزده تا بیست‌ودوم تیر برپا می‌شده است. مردم از بامدادان تن را شست‌وشو داده، رخت نو پوشیده و با پختن خوراکی‌های سنتی به دید و بازدید هم می‌رفتند. هم‌چنین کله‌های قند را در کاغذ هفت رنگ «تیر و باد» پیچانده به نوعروسان و تازه‌دامادها پیشکش می‌کردند. برگزاری فال کوزه «چک دوله» و فال حافظ از دیگر برنامه‌های این روز بوده است. اما مهم‌ترین و شادمانه‌ترین بخش جشن تیرگان آب‌پاشی است که به آن آب‌پاشان، آبریزان و سرشوران هم می‌گفتند.
جشن تیرگان
ایرانیان در کنار رودخانه‌ها و هر‌جای مناسب دیگری به نماد باران سازی به یکدیگر آب پاشیده و این چکامه را می‌خواندند:
«تیر برو، باد بیا،
غم برو، شادی بیا،
محنت برو، روزی بیا،
خوشه مرواری بیا».
به باور پژوهش‌گران، جشن آب پاشان «وارداوار» در میان ارامنه ایران و جشن «نوسردایل» در نزد هم‌میهنان آشوری برگرفته از تیرگان ایرانی است. جشن گلابپاشی نیز که در میان مسلمانان شبه قاره هند در تیرماه انجام می‌شد گونه دیگر جشن تیرگان است که از روزگار غزنویان به آن سرزمین رفته است.
در کشورهای گسترۀ قفقاز و فرارودان مانند تاجیکستان همچنان این جشن گرامی داشته می‌شود. پس از اسلام خیام، دانشمند ایرانی، به فرمان سلطان جلاالدین ملک‌شاه سلجوقی به ساماندهی گاهشماری یزدگردی پرداخته، آن را تقویم جلالی یا سلطانی نامید. در این سالنمای تاز، مناسبت‌های ملی اندکی جابهجا شد و جشن تیرگان در روز دهم تیر قرارگرفت. از این‌رو هم‌میهنان زرتشتی، تیرگان را هر ساله دهم تیر جشن می‌گیرند.
برگرفته از نوشتار: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ با اندک دگرگونی
منبع: روزنامه قانون
جشن تیرگان – جشن آب پاشان
