چرا دیگان را جشن می گیریم؟
جشن دیگان، که در روز دی از ماه دی میباشد و در تاریخ ۲۵ آذر، ۱۷، ۹ و ۲ دی در تقویم ایرانی جای گرفته است، برپا میشود.
این در حالی ست که زرتشتیان در بعضی از شهرها و روستاها یک یا تمامی روزهای دی ماه را جشن میگیرند.
“دی” به معنای آفرینش است و در این ماه به جز اولین روز که به نام اورمزد، نام خداوند، نامگذاری شده، سه روز دیگر نیز هستند که به اسامی دی به آذر، دی به مهر و دی به دین شناخته میشوند.
پس جشن دیگان مطابق با یکی از این روزهای ماه دی است که مصادف با روزهای دوم، نهم و هفدهم ماه در گاهشمار خورشیدی میباشد.
جشن دیگان چیست؟
در ایران قدیم، اولین جشن دیگان در ماه دی یعنی در روز اورمزد برگزار میشده است که به دی ماه فرم روز هم شهرت داشته و در این روز، که پس از شب چله، بلندترین شب سال برگزار میشده، پادشاه و حاکمان با شهروندان دیدار عمومی داشتهاند.
جشن دیگان، که در روزهای دوم، نهم و هفدهم ماه دی برگزار میگردد، از آیینهای سنتی تقویم ایران است که به پاس همخوانی نام روز با ماه در تقویم باستانی ایرانیان جشن گرفته میشد.
باستانیان ایران، علاوه بر جشنهای گوناگون برای مناسبتهای متفاوت، همنام شدن روز و ماه را نیز هر ماه جشن میگرفتند. در این راستا، مانند جشنهای دیگان که در ماههای قبل، مانند جشن تیرگان و مهرگان برپا میشد، در ماه دی نیز جشن میگرفتند. با این حال، ماه دی ویژگیهای منحصر به فرد خود را دارد.
از یک طرف، «دی» به هیچکدام از امشاسپندان یا خدایان دین زرتشت نامگذاری نشده، در حالی که دیگر ماههای سال و بسیاری از روزهای هر ماه به نام این موجودات معنوی نامیده شدهاند که نامهای آنها تا به امروز در تقویم ایران باقی مانده است. از طرف دیگر، سه روز در هر ماه به نام «دی» نامیده شده و به همین دلیل، در ماه دی سه بار جشن دیگان برگزار میشود.
دی به قدری اهمیت داشت که سه روز در هر ماه را تحت عنوان خود قرار داد. واژه «دِی» از ریشۀ پهلوی «دَے» و زبان اوستایی «دَذُوَه» گرفته شده که به معنای آفریننده است. در کل آثار زرتشت، اهورامزدا به عنوان دادار یا خالق یاد شده است و زرتشت نیز او را به عنوان «آفرینندهی زندگی» ستوده است.
با توجه به این تفسیر، سردترین ماه سال به نام خدای عظمتمند نامیده شده بود تا در روزگار سخت سرما به مردم کمک کند. در کتاب پهلوی (بُندهش) ذکر شده که در این ماه، سرمای شدید به ایرانزمین میآید.
ماه سیروزۀ زرتشت به چهار قسمت تقسیم شده بود که در آغاز هر قسمت نام اهورامزدا و در سایر قسمتها نام «دِی»، وصفت اهورامزدا، قید شده بود که شباهت زیادی به تقسیم هفتگی در تقویمهای سامی دارد. بدین صورت، هر بخش با نام خداوند شروع میشد: روز اول به نام هرمزد، و روزهای هشتم، پانزدهم و بیستوسوم به نام دی.
هر یک از این چهار روز آغاز هفتهای جدید در ماه بود و تا روزهای دی با هم اشتباه نشوند، هرکدام را با نام روز بعد ترکیب کردهاند، به این صورت که روز هشتم را «دی به آذر روز»، روز پانزدهم را «دی به مهر روز» و سومین جشن دیگان و روز بیستوسوم را «دی به دین روز» مینامند و چهارمین جشن دیگان.
در ماه دی، در همۀ این سه روز، جشنهای دیگان به پاس و نیایش خدای عظیم برپا میشدند، سه جشن نیایش در سردترین ماه سال.
طبق تقویم رسمی کشور، این سه جشن دیگان به روزهای دوم و نهم و هفدهم دی ماه منتقل شدهاند. دلیل این تغییر این است که تمام ماههای زرتشتی سیروزۀ بودهاند، در حالی که در تقویم رسمی کشور، شش ماه سیویکروزۀ داریم. این شش روز اختلاف باعث شده است که روز هشتم دی زرتشتی با دوم دی تقویم رسمی همخوان شود و بر طبق کتاب پهلوی بُندهش (آغاز آفرینش) این چهار روز ماه که به نام هورمزد و سه دی است، نماد نام، زمان، دین و کیفیت زندگی هستند.
در همان کتاب ذکر شده که هر گل به یکی از این خدایان تعلق دارد: «گل مرداب و گل یاس به هرمزد تعلق دارد، نسترن به دی به آذر، گل کاردک به دی به مهر و گل شببو به دی به دین.»
نگرش دانشمندان خارجی در باره جشن دیگان
با وجود این، بسیاری از پژوهشگران از جمله مارکوارت دانشمند آلمانی دربارۀ اینکه «دِی» در اصل اولین ماه سال نبود، تعجب نشان دادهاند. بسیاری بر این باورند که انتظار میرود اهورامزدا در تقویم سال جایگاه برجستهای داشته باشد، چه در آغاز و چه در میانۀ سال.
گایگر، دانشمند آلمانی دیگری، باور دارد که ماه دی در ابتدا یا در دورهی ساسانیان افتاده است. همزمان با نوروز بوده و به همین خاطر، در این ماه جشن دیگان برپا میشده است. آرتور کریستنسن، دانشمند دانمارکی، بر اساس مجموعهای از نظرات پیرامون تقویم ایرانی، به این نتیجه رسیده است که ایرانیان دو نوع تقویم سالانه داشتهاند.
تقویم عمومی که با گردش زمین به دور خورشید شروع میشده است.
یکی تقویم عمومی که با گردش زمین به دور خورشید شروع میشده و اولین ماه آن فروردین بوده و ماه دی، یعنی دهمین ماه، با نوروز آغاز میشده است.
دیگری تقویم مذهبی که مشابه تقویم بابلیان با نوروز شروع میشده و در نتیجه، اولین ماه آن دی یعنی ماه خالق و اول دی، یعنی روز پرخرم، روز نخست آن بوده است.
در هر دو تقویم، ماه دی به عنوان اولین ماه سال به شمار میرفت. بعدها با ترکیب این دو تقویم، تقویم نوینی پدید آمد که سال در آن از اول فروردین شروع میشد و همچون تقویم عمومی، این تاریخ با نوروز همخوان بود به گونهای که آغاز سال نجومی مذهبی حفظ شده بود.
در نهایت، مسئلهی تقویم ایران باستان به دلایل گوناگونی از قبیل نادیده گرفتن سال کبیسه و گاهی تغییرات تقویمی یا امکان داشتن دو شکل متفاوت تقویم، اکنون به مورد نامشخصی برای پژوهشگران تبدیل گشته است. مخصوصاً که در متون کهن، ارجاعات موجود به برخی ماهها با شرایط آب و هوایی فعلی آن ماهها سازگار نیست و زمانهایی بسیار پیچیده مینماید.
عناوینی که معانی آنها با باورهای ایرانیان مسلمان نیز سازگار است و حفظ شده است. نام «دی» (= آفریدگار)، که یکی از ویژگی ایزد است، چه در ابتدای سال قرار گرفته باشد و چه اکنون در خنکترین ماه سال، به هر صورت جایگاه خود را در گاهشمار رسمی ایران پاس داشته است.
ماهی که قداسش با نام پروردگار و همچنین با یادروز خلقت حیوانات پرفایده (بر اساس دیدگاه زرتشت) کامل میگردد.
به جز سه عید دیدگان، جشن دیگری به نام «مِدیارم گاه» به معنای «میان سال» در این ماه برپا میود که به نام گاهانبار پنجم شناخته شده و در آن روز دیدگان خلقت حیوانات جشن گرفته میشده است.
این مراسم از روز دی به مهر (15 دی برابر با نهم دی در گاهشمار رسمی) به مدت پنج روز برپا بود و یکی از فعالیتهای آن، آماده ساختن ذخیرهخانه زمستان برای چارپایان بود.
البیرونی علاوه بر جشن دیدگان، جشن دیگری را در روز پیش از شروع گاهانبار پنجم، روز چهارده دی (برابر با 8 دی در تقویم رسمی) که روز «گوش» نامیده شده، ثبت کرده است به نام «سیر خور». این جشن را با عزاداری عام برای درگذشت جمشید، شاه ایدئال ایران، پیوند میدادند.
در این روز، مردم سیر مصرف کرده و شراب انگور مینوشیدند و سبزیجات را با گوشت میپختند و با این کردار، خویشتن را از شر شیطان محافظت میکردند.
دلیل این مراسم آن بود که مردم میخواستند از اندوهی که پس از به قتل رسیدن جمشید بر آنها وارد آمده بود و سوگند خورده بودند که به هیچ روغنی دست نزنند، رها شوند و این سنت در میانشان باقی ماند و با آن غذا، خود را از بیماریهای ناشی از ارواح شرور درمان میبخشیدند.
اگر ماه دی را در دوران البیرونی در فصل سرما بشناسیم، «سیر خور» منطقیتر به نظر میرسد. چون خوراکیهای مصرفی در این روز، نشان از نوعی دفاع در برابر سرما دارد.
چرا دیگان را جشن می گیریم؟
در باره جشن نای ایرانید می توانید در ویکی پدیا هم بخوانید.
