خشکیدن قنات «نبادان»؛ زنگ خطر برای سرو ۴هزارساله ابرکوه و میراث کهن مدیریت آب
قنات نبادان در ابرکوه استان یزد که سرو ۴۰۰۰ ساله ابرکوه را آبیاری میکرد، به دلیل حفر چاه و برداشت آب با موتور پمپ از مادر چاه به جای لایروبی مسیر سنتی، مظهر قنات خشک شده است ولی آب همچنان در مادرچاه جریان دارد و قنات هنوز زنده است و میتوان با مرمت و لایروبی مسیر، جریان آب را دوباره برقرار کرد.
جزئیات مهم:
- مسئولان امور آب، هیأت امنای قنات و بهرهبرداران محلی حدود کمتر از یک سال پیش «فوت قنات نبادان» را اعلام کردند اما کارشناسان میراث فرهنگی این اعلام را «اشتباهی بزرگ» میدانند و هشدار دادهاند حذف قنات از مدار آبیاری معادل نابودی سنتهای مدیریت کهن آب و از دست رفتن یک سازه تاریخی و فرهنگی است.
- علت خشک شدن مظهر قنات، استفاده از موتور پمپ برای برداشت آب از سفره زیرزمینی به جای روش سنتی لایروبی و اصلاح قنات بوده است. این اقدام باعث شده آب از مسیر قنات به صورت طبیعی به کشاورزان نرسد، هرچند آب در چاه جریان دارد.
- سرو ابرکوه که از نظر قدمت حدود ۴۰۰۰ ساله است یکی از قدیمیترین و معروفترین سروهای جهان است و توسط این قنات آبیاری میشود. خشکی قنات و کاهش آب آن تهدیدی جدی برای این نماد طبیعی و تاریخی به شمار میآید.
- شرکت آب منطقهای یزد و مسئولان محلی در جلسات مختلف این موضوع را مورد بحث قرار دادهاند اما تاکنون اقدام کامل و جدی برای احیای قنات و حفظ سرو کهن انجام نشده است.
بنابراین، با وجود اعلام «فوت» میراث کهن ایران قنات نبادان، این قنات کاملا خشک و از بین نرفته و با اقدامات فنی و مرمتی میتوان آن را احیا کرد و آبرسانی به سرو ابرکوه را مجدداً برقرار نمود. این
ماجرای خشک شدن قنات نبادان که سرو ۴ هزار ساله ابرکوه را آبیاری میکرد
- سرو ابرکوه (سرو کهنسال یزد) یکی از قدیمیترین درختان جهان است و سن آن حدود ۳ تا ۴ هزار سال برآورد میشود. این درخت در شهر ابرکوه (استان یزد) قرار دارد و بهدلیل شرایط خاص اقلیمی و مدیریت آب سنتی، قرنها زنده مانده است.
- آبیاری سنتی سرو ابرکوه historically به قناتهای محلی وابسته بوده؛ یکی از مهمترین آنها قنات «نبادان» (در برخی منابع «نبادون» یا «نبدان» هم نوشته شده) که نقش تأمین آب پایدار برای اطراف درخت را داشت.
علتهای خشک شدن یا افت آبدهی قنات نبادان
- کاهش بارندگی بلندمدت و خشکسالیهای پیدرپی در فلات مرکزی ایران، بهویژه از دهه ۱۳۸۰ به بعد.
- افت سطح آبهای زیرزمینی بهدلیل برداشت بیرویه با چاههای عمیق و نیمهعمیق در محدوده ابرکوه و دشتهای اطراف.
- رسوبگیری و ریزش مسیر قنات، فرسودگی میلهچاهها و عدم مرمت منظم که باعث کاهش دبی و در نهایت خشکروی شده است.
- تغییر کاربری اراضی و فشار کشاورزی (کشتهای آببَر) که نیاز آبی منطقه را بالا برده و سفرهها را تهی کرده است.
- گرمتر شدن هوا و افزایش تبخیر-تعرق که نیاز آبی پوشش گیاهی را بیشتر کرده و قناتهای کمدبی را آسیبپذیرتر کرده است.
پیامدها برای سرو ابرکوه
- با افت آبدهی قنات نبادان، آبیاری سنتی درخت مختل شد. برای حفظ سرو، مجموعهای از اقدامات جبرانی انجام شد:
- انتقال آب با تانکر و لولهگذاری موقت در دورههای بحرانی.
- استفاده از منابع آب جایگزین (چاههای کنترلشده یا شبکه شهری) با مدیریت دقیق شوری و دما.
- ایجاد حریم حفاظتی، محدودیت تردد و جلوگیری از فشردگی خاک پیرامون ریشه.
- نصب سامانههای پایش رطوبت خاک و سلامت درخت برای تنظیم برنامه آبیاری.
- گزارشها نشان میدهد در سالهای اخیر آبیاری سرو بیشتر به شیوه کنترلشده و حداقلی انجام میشود تا از شوک آبی و شوری جلوگیری شود و تکیه بر قنات سنتی عملاً از بین رفته است.
وضعیت کنونی و اقدامات مرمتی قنات
- بخشهایی از قنات نبادان در سالهای گذشته مرمت مقطعی شده اما احیای کامل آن بهدلیل افت جدی سفره آب زیرزمینی، اقتصادی و هیدروژئولوژیک دشوار است.
- طرحهای حفاظتی سرو بر تابآوری درخت تمرکز دارند (مدیریت خاک، جلوگیری از آلودگی، کنترل شوری آب، آبیاری قطرهای بسیار محدود در دورههای بحرانی).
- برخی برنامهها به کاهش برداشتهای غیرمجاز آب و مدیریت یکپارچه منابع آب در دشت ابرکوه اشاره کردهاند، اما پایدارسازی قنات بدون بهبود تراز آب زیرزمینی ممکن نیست.
جمعبندی
آینده قنات به احیای تراز آب زیرزمینی، کاهش برداشتها و مرمت اصولی مسیر قنات وابسته است؛ در غیر اینصورت نقش تاریخی آن در آبیاری درخت عملاً از دست رفته میماند..موضوع هم اهمیت میراث فرهنگی دارد و هم اهمیت تامین منابع آب پایدار برای کشاورزی منطقه
قنات نبادان که در گذشته نقش مهمی در آبیاری سرو ابرکوه داشت، بر اثر ترکیبی از خشکسالی، افت سفرههای زیرزمینی و فرسودگی سازهای عملاً خشک یا کمدبی شده است.
بقای سرو ابرکوه اکنون بیشتر متکی بر اقدامات حفاظتی و آبرسانی مدیریتشده جایگزین است، نه قنات سنتی.
عکسهای زیبای قنات های ایران را در لینک زیر ببینید:
www.google.com
